تاریخ بحث جغرافیا و ساماندهی مکانی زندگی انسان به هزاران سال پیش باز می گردد و درواقع همین امر است که موضوع « جغرافیای انسانی » را تشکیل داده است . از لحاظ دانشگاهی نیز ده ها سال است که رشته ، انستیتو و دانشکده هایی در این خصوص در جهان ، به ویژه در کشور فرانسه که مهد آمایش شمرده می شود ، تاسیس شده است . با این وجود هنوز بسیاری از مسؤولان بسیاری از کشورهای درحال توسعه و عقب مانده نفهمیده اند که آنچه که آمایش می شود همان سرزمین یا فضای جغرافیایی است که ابتدا می بایست شناخته شود و آنگاه آمایش شود ! .
هرسرزمینی نیز به چند منطقه و ناحیه و... تقسیم می شود که مردم هر قسمت بسیار بیشتر با مشخٌصات محل خود آشنایی دارند و در شرایط مطالعه علمی آن قرار دارند ؛ منتهی علاقه به محل خود سبب می شود که گاه به دلیل اخذامتیازاتی گوناگون در معرفی آن به تحریف بپردازند . از این رو در برنامه ریزی آمایش که اوٌلین هدف آن ترمیم شکاف های توسعه ای بین کشورها ، مناطق محروم و برخوردار ، پایتخت و سایر شهرها ، شهرها و روستا ها و... است قبل از هر چیز باید هر محل یا به اصطلاح هر سرزمین و فضا را شناخت ، منابع و نیازهای هریک را ارزیابی کرد و آنگاه در مرکزیٌتی متحٌد با شناخت حقیقی کل ٌ سرزمین به برنامه ریزی و سیاستگذاری توسعه ی وحدتگرا اقدام کرد .
مطالعات ، مباحث و جغرافیای آمایش سرزمین
می توان گفت که مبحث جغرافیا و آمایش سرزمین بیش از هرزمان دیگری در آستانه سال 2000 ، و آغاز هزاره سوٌم میلادی شکل گرفته است . بنا به مجموعه ای که توسط DATARتهیٌه شدهو مرکز اسناد ملٌی فرانسه منتشر کرده است :
در سال 1999 ، پانزده کشور اتحادیه ارو پا با همراهی کمیسیون آمایش سرزمین آن اتحادیه در پوتسدام جمع شده به تصویب « طرح توسعه فضایی اروپای متحد » پرداخته اند . این طرح ، یک اقدام کارآی سیاسی ، حاصل همکاریی طولانی بین این پانزده کشور، و به خصوص سرآغاز همکاریی جدید بین مسؤواین آمایش و توسعه سرزمین اروپا است .
از آن زمان به بعد این پانزده کشور ، و نیز کمیسیون مربوطه ، با تقسیم وظایف بین خود ، حتی لحظه ای از از بحث و جدل در خصوص تدارکات لازم در امر تهیٌه و طرح توسعه فضائی اتحادیه اروپا ، تدوین چهارچوبی اصولی به سازمان ها و نهادها و ملٌت های عضو ،و سرانجام اجرایی کردن واو به واو آن ، لحظه ای غفلت نکرده اند .
با قبول این اصل اساسی که برای ایجاد یک احساس و مسؤولیت مشترک در امر آمایش و توسعه سرزمین اتحادیه اروپا میبایست ، با شناخت جمعی آن سرزمین کار را آغاز کرد ، یکی از وظایفی هم که انجام آن مورد توافق همه ی اعضاء بود مطالعه و تهیٌه مجموعه یا به اصطلاح کتابی از جغرافیای اتحادیه اروپا است که هر اروپایی یی بتواند آن را به زبان رسمی کشور خود در کتابفروشی بیابد و استفاده کند . فرانسه به لحاظ پیشگامی ، و سوابق ممتد ، در امر آمایش سرزمین تهیٌه و تدوین گزارشی مقدماتی یا به اصطلاح پیشنویس این مجموعه را بر عهده گرفت تا نهایتا" در در دور ووٌم تشکیل جلسات مربوطه ، در سال 2000 ، که ریاستش هم برعهده خود فرانسه است آن را مطرح کند .
این سند اوٌلیٌه ، به زعم سرپرست گروه مؤلفان آن تمام آن چیزی نیست که می تواند برای آمایش و توسعه سرزمین اتحادیه به کار گرفته شود ؛ بلکه فعلا" در حدٌ یک پیشنهاد و کار مقدماتی است تا هر پانزده کشور اتحادیه آن را مورد مطالعه قرار داده تهیٌه مجموعه اصلی کمک نمایند .
تعریف دوٌم در حیطه جغرافیا و آمایش
به نظرما برخی ارتباط آمایش با فضای جغرافیا یی را به واسطه ی جامعه ی ساکن در آن فضا و بنا به سه بخش اساسی فرض کرده اند :
- تجربیٌات تاریخی و در واقع تمایلات اعضای آن جامعه نسبت به سرزمین خود و نیز مشخصه های بومشناختی آن
- احساساتی که مردم ساکن در آن فضا به مرور ایٌام نسبت به آن یافته اند
- آنچه که جامعه ی ساکن از این محیط می فهمد
اقتباس از :
— A. Berque, Médiance de milieux en paysages, Montpellier, GIP-Reclus, 1990, 163 p.
تعریف اوٌل در حیطه جغرافیا و آمایش
آمایش کردن یک سرزمین به این معنی است که سطح جغرافیایی یا فضای جغرافیایی یا آنطور که مصطلح شده است « سرزمین » یک کشور را به دو لحاظ مکمٌل یکدیگر در نظر گرفته به کار گیریم :
- منابع یا به اصطلاح منابع طبیعی به منزله توانمندیهای کشور
- انجام وظیفه یا در واقع انجام فریضه نسبت به جای جای آن
اقتباس از :
— Edgard Pisani, Administration de gestion, administration de mission, Revue française de sciences politiques, n°2, avril-juin 1956, p. 315-330
سازمان عمران درٌه تنسی
سرزمین تنسی ، در مشرق آمریکای شمالی ، که از سال 1796 به صورت یکی از ایالتهای ایالات متحده آمریکا در آمده است 109،412 کیلومتر مربع وسعت ، و بیش از 6 میلیون نفر جمعیٌت دارد . پایتختش ناشویل است و شهرهای مهم آن عبارت اند از : کلمبوس – ساوانا – میگن – و... که در دهه 1930 ، با روستاهائی متعدد ، به بحرانی بزرگ از فقر و بیکاری گرفتار شد ؛ و در مجموعه سیاستگذاری های مشهور به نیو دیل ، در سال 1933 فرانکلین روزولت ، رئیس جمهور وقت آمریکا ، دستور داد که به منظور ساماندهی منطقه و مقابله با فقر و بیکاری سازمانی تشکیل شود که بنام « سازمان عمران درٌه تنسی » tennessee valley authority (T.V.A) نامیده شد .
سارمان عمران درٌه تنسی به لحاظی متعدد ، و از آنجمله به لحاظ ساماندهی یک سرزمین ، به ویژه استفاده از مطالعات جغرافیایی سرزمین تنسی به منظور برنامه ریزی آمایش و توسعه آن اهمیٌتی جهانی یا فته است .
تی . وی . ای نه تنها از نظر رابطه جغرافیا با ساماندهی سرزمین ، ، بلکه به طور کلٌی در مباحث آمایش سرزمین یک مرجع اساسی و شاید بزرگترین مرجع محسوب می شود ؛ و به این ترتیب اکثر قریب به اتفاق استادان آمایش ، آن را به عنوان مهم ترین مطالعات جغرافیا برای آمایش سرز مین معرفی کرده اند .
اصولا" فعالیٌت های این سازمان ، به ویژه در زمان مدیریت دیوید لیلینتال ، شاید موفقترین مدیریٌت توسعه محلٌی و بنابر این سیاستگذاری – برنامه ریزی و آمایش منطقه ای در جهان معرفی شده است .
اشاره ای بسیار مجمل به طرح تنسی :
در دهه 1930 قرار بر این شد که طی یک طرح جامع ، آب رودخانه تنسی را مهار کرده به منظور بهبود منطقه ، و به خصوص ایجاد اشتغال مردم فقیر روستائی منطقه مورد استفاده قرار گیرد . این طرح در منطقه ای به وسعت اروپای غربی و شامل بر حدود 70 میلیون نفر جمعیٌت به اجرا در آمده نتایجی به شرح زیر داشت :
- قابل کشتیرانی کردن بخشی بسیار مهم از رودخانه
- ساخت حدود سی سد که برخی بعدا" از مراکز اتمی آمریکا شدند .
- تاسیسات متعدد برق – آبی با استفاده از زغال سنگ در محل
- کاهش خطر سیل
- کنترل فرسایش خاک در مزارع
- افزایش امکانات آبیاری کشاورزی
- تولید کودهای شیمیایی
- کشت محصولاتی جدید ( از جمله پسته ؟ )
- ساخت دهکده های ییلاقی و تفریحی شامل خانه های استراحتگاهی
- ساخت شهر های جدید
- استخراج معادن
- احداث صنایعی چون صنایع تبدیلی غذایی – صنایع فلزی – کشتی سازی – و... تا ایجاد ناسا
و...
به مناسبت « روز پژوهش » : ۲۵ / ۹ / ۱۳۹۰
جغرافیا و آمایش
در مضمون سنٌتی آن
« جغرافیا و آمایش » گرچه یک رشته پژوهشی ، آموزشی و سرانجام کاربردی است . امٌا تعریفی به اصطلاح همه پسند علمی ندارد . در این حوزه :
جغرافیا ، مطالعه ای است در توصیف زمین ، در خدمت :
آمایش ، یعنی فنٌ یا روشی که ساماندهی می کند .
ساماندهی بر حسب مشخصٌات ، و مقتضیٌات جغرافیایی ، یا « فضای جغرافیایی » را ساماندهی سرزمین یا بنا به ترجمه ای نه چندان مطلوب در ایران (۱) « آمایش سرزمین » می خوانند .
اگر برنامه ای به منظور آمایش سرزمین تهیٌه شد به آن برنامه آمایش سرزمین می گویند که خود به دو بخش اساسی تقسیم می شود :
برنامه ریزی ( تهیٌه برنامه ) آمایش سرزمین
برنامه گزاری ( اجرای برنامه ) آمایش سرزمین
برنامه آمایش نیز چون هربرنامه ای دیگر از جهان بینی ( که کاملا" با جهان بینی اسلامی تطبیق می کند ) ، و سیاستگذاری شروع می شود ، که اتفاقا" بخش سیاستگذاری ، نقطه ای ثقل آمایش را تشکیل می دهد . در واقع آمایش سیاستگذاریی است در جهت عدالت اجتماعی بر اساس مناطق سرزمین که نه تنها در جهت توسعه متوازن حرکت می کند ؛ بلکه فراتر از آن به جبران مافات ، و تعدیل مداوم توسعه ، بین مناطق متفاوت سرزمین می پردازد .
جغرافیای عمومی تنها یک توصیف محسوب می شود ؛ امٌا :
جغرافیا ی آمایش ؟(۲) شناختی هدفمندانه یا در واقع توصیفی با توجٌه به مقتضیٌات آمایش سرزمین است که به این منظور آگاهی جغرافیدان از اصول آمایش سرزمین ضرورت می یابد ؛ و دانش وی به سیاستگذاری یا به طور کلٌی مدیریت و برنامه ریزی به این امر کمک می کند .
سرانجام ، آمایش مفهومی است که میبایست قبل از هر چیز درک ، و آنگاه در توسعه ی یک سرزمین ، کاربردی شود ؛ که چنین هنری نزد هر تحصیلکرده و صاحبمدرک آمایش سرزمین به حدٌ کافی یافت نمی شود ؛ و نزد دیگران تقریبا" وجود ندارد .
(۱) این ترجمه در ابتدا مورد پسند شاه مخلوع قرار گرفته و بعدا" متداول شده است
(۲) اکثر جغرافیادانان مربوطه این اصطلاح را نمی پسندند ُ غلط می دانند ُو به کار نمی برند