مآخذ شناسی آمایش سرزمین ((8)

 

متخصصان محلٌی 

معضل شناخت اهمٌیت و استفاده از نیروی انسانی متخصص به عنوان مهم ترین بخش از سرمایه اجتماعی و توانمندی های یک محل به منظور آمایش همان محل  همچنان در ایران باقی است ؛ حال آنکه نوشته هائی در این باره منتشر شده است که از آنجمله اند :

امامی ، مهدی  ( وزارت فرهنگ و آموزش عالی ) . دانشوران معاصر ایران . شیراز . کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی شیراز . 1375 .

وزارت علوم و تحقیقات و فناوری . بانک اطلاعات محققین و متخصصین کشور . تهران . مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران . 1382 .

اگرچه متاسفانه در اینگونه مآخذ تا این اواخر اکثرا" موضوع آمایش سرزمین نمایه نشده است ؛ و به صراحت غفلت ، عدم عزم راسخ ، یا ... مسئولان اجرائی امر نسبت به آمایش علمی و حقیقی سرزمین را نشان می دهد . نیز نگاه کنید به :

تهرانی زاده ، محسن . برگزیدگان علمی و فرهنگی کشور . تهران . ( ریاست جمهوری ) دفتر شورای جذب نخبگان . بی تا .

تهرانی زاده ، محسن . شرح حال تخصصی استادان و دانشیاران کشور . تهران . ریاست جمهوری ) دفتر شورای جذب نخبگان  . 1373 .

با مطالعه این مآخذ و توجه به عدم وجود فارغ التحصیلان معتبر آمایش سرزمین در کشوری که سالانه میلیاردها تومان به قیمت جاری صرف به اصطلاح پروژه های مطالعاتی آمایش سرزمین می کرده است این نتیجه حاصل شده است که چرا فلان تحصیل کرده امور پسماندها ؟ یا تحصیلکرده جامعه شناسی کودکان و نوجوانان ، یا نقاش و روزنامه نگار ، ... به خود اجازه می داده اند که در باره آمایش سرزمین کتاب و مقاله نوشته منتشر کنند . یا چرا دوستان دانشجو و فارغ التحصیل معماری نخست وزیر وقت از فلان دانشگاه غیردولتی میداندار آمایش سرزمین در کشور شده اند .

بخش اعظم این ایرادات ، و اساس در واقع وارونه ی آمایش سرزمین به سبک بازهم نسبتا" وارونه ی کنونی مربوط به نخست وزیری و وزارت برنامه و بودجه در سالهای 1362 و 1363 است ؛ و آنگاه عدم توجه سازنده ی وزارت علوم و فناوری ، به ویژه مدیران گروه های آموزشی مربوطه در دانشگاهها و مراکز آموزش عالی که بحث وظایف آنان در پایان نامه ای ( سهیلا تاج مهرابی نمین . 1373 ) آمده است .

طراحی و پیاده سازی آموزشهای مجازی در قلمرو جغرافیا و آمایش سرزمین توسط نگارنده این سطور فقط قطره ای از رودی است که میبایست جاری شود و به راه افتد و اقیانوسی را پدید آورد .

امروز برخی مدعی دانش آمایش سرزمین در بعضی کشورهای در واقع بسیار عقب مانده جهان هستند که خود از استادانی که حقیقتا" در رشته آمایش سرزمین تحصیلات معتبری داشته باشند درس نگرفته اند !!! ؛ و آن استادان حتی براساس منابعی معتبر تدریس نکرده اند و چه بسا به تدریس نوشته یک کاریکاتوریست در باره آمایش سرزمین پرداخته اند .

آمارهای نیروی انسانی قبل از هرچیز ضرورت حضور و فعالیٌت متخصصین حقیقی آمایش سرزمین در هر محل را به منظور مطالعات آمایشی آن محل یا سرزمین نشان می دهند .

ماخذ شناسی آمایش سرزمین ( ۷ )

 

 آمارهای جمعیتی - نیروی انسانی

تعداد و ساختار جمعیت می تواند نشان دهنده نیاز های آن جمعیت باشد ؛ که قاعدتا" می بایست در محل ارضاء شود تا جمعیت به دنبال آن دست از مهاجرت از محل خود نزند .

رشد جمعیت از مهم ترین عواملی است که در برنامه ریزی توسعه و پاسخگوئی به نیاز های آتی جمعیت آتی مطرح است .

تعداد ، ساختار ، و رشد جمعیت هرکدام به روستائی و شهری تقسیم می شوند که هرکدام نیازهائی متفاوت دارند . در ایران که هنوز هم بیش از یک میلیون نفر جمعیت عشایری وجود دارد ، جمعیت غیر ساکن نیز می بایست در نظر گرفته شود ؛ به این دلیل است که در آمایش سرزمین ایران و از دیدگاه جامعه و جمعیت قبل از همه نتایج یک سرشماری نسبتا" دقیق مطرح می شوند :

سرشماری نفوس و مسکن

مسئله ی ازدحام جمعیت در شهرهای بزرگی چون اصفهان ، مشهد ، شیراز ، تبریز ، و به خصوص تهران و هزاران مسئله ی ناشی از این ازدحام ، از یک طرف ، و تخلیه شهرها و روستاها که در زمره ثروت ملی به شمار می روند از طرف دیگر ، ازمهم ترین مسائل توسعه نیافتگی به شمار می روند . شاید نخستین قدم آمایش سرزمین در مطالعات آمایش جمعیت سرزمین ، یعنی تعدیل جمعیت حال و آینده در مناطق مختلف کشور ، و بنابر این مطالعه جمعیت هر آبادی از محل مورد نظر باشد .

تا به این بخش ، جمعیت چون « جامعه مصرف کننده کالاها ، خدمات ، و به ویژه خدمات عمومی » مورد ملاحظه قرار می گیرد . بحث نقش جمعیت تولید کننده ، به ویژه توانمند سازی جمعیت مناطق عقب مانده از آمارهای نیروی انسانی شروع می شود .

-         جمعیت فعال

-         جمعیت بیکار ( و مسئله نیروئی عظیم که به هدر می رود )

-         جمعیت شاغل

فعال های شاغل برحسب سن و جنس و نوع کار ( که تا به چه حد در توسعه محل مناسب است ) در بخش های کشاورزی ، صنعت ، خدمات ...

نرخ « جمعیت آموزش دیده در یک محل » نیز از « شاخص های توسعه » اساسی در آن محل است . در این خصوص مجموعه هائی اطلاعاتی ووجود دارد .

آموزش و پرورش بنا به دیدگاه توسعه انسانی چون ضرورت و پیشنیاز توسعه سایر بخش ها از مباحث بسیار مهم آمایش سرزمین محسوب می شود ؛ که مطالعه در این خصوص باز از آمار نامه های مربوطه شروع می شود .

وزارت آموزش و پرورش . معاونت برنامه ریزیو توسعه مدیریت . آمار آموزش و پرورش سال تحصیلی 87 – 1386 . تهران . وزارت آموزش و پرورش . دفتر آمار ، برنامه ریزی و بودجه . 1386 .

پس از اطلاع از این ساختار و به اصطلاح « وضع موجود » است که ، به منظور آمایش و برنامه ریزی ، به پیش بینی تعداد دانش آموزان سرزمین یا محل مورد نظر می پردازند . نگاه کنید به پایان نامه ای که در این باره توسط مریم خجسته پور در مرکز برنامه ریزی سیستم ها . دانشگاه صنعتی اصفهان . مرداد 1367 ارائه شده است .

امٌا احتمالا" مهم تر از آموزش و پرورش در سطوح ابتدائی و متوسطه ، آموزش متخصصان یا به اصطلاح آموزش عالی در منطقه مورد نظر باشد ؛ مثلا" در :

موسسه پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی . آمار آموزش عای ایران سال تحصیلی 89 – 1388 . تهران . موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی . 1390 .

موسسه مربوطه اقداماتی نسبتا" قابل توجه در مطالعات آمایش آموزش عالی ایران داشته است ؛ از جمله منعکس در :

نوذری ، سیما . موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی ایران . اطلس پهنه بندی آموزش عالی در ایران سال تحصیلی 89 – 1388 . تهران . موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی . 1390 .   

مآخذ شناسی آمایش سرزمین (6)

آمارنامه ها ( ۲ ) : (سالنامه های آماری) و...

آمارهای مورد نیاز آمایش سرزمین را شاید بتوان بدوا" به صورت زیر طبقه بندی کرد :

-         آمار های مختصات جغرافیائی

الف : توانمندی های هر محل

ب : بستر های جغرافیائی ( مکان ) مناسب برای هر فعالیت و خدمت ( مثلا" برای احداث راه ، پا ، کابل برق ، و... )

-         آمارهای جمعیت

الف : به عنوان مصرف کنندگان کالاها و خدمات ، به ویژه خدمات عمومی

ب : جمعیت فعال ، نیروی کار ، تولید کننده ( که به همان توانمندی های هر محل نیز باز می گردد )

معمولا" سالنامه ها و گاهنامه های آماری هر محل مناسب ترین منبع برای کسب اطلاعات از اوضاع طبیعی – جغرافیائی ، جمعیت هر محل ، نیازهای آن ، اولویت این نیازها بنابر شاخص های موجود و مقایسه آنها با همین شاخص ها در سایر محل ها و پیشرفته ترین محل ها در سطح جهان ، و نهایتا" امکانات محلی در راه برآورد ت این نیازها ، می باشد .

آنگاه ، به ویژه با توجه به همین امکانات طبیعی و موجود یا توانمندی ها ی محل ، به امکان سنجی رفع این نازها می پردازند که یکی از این امکانات ، مناسب ترین محل استقرار فعالیت مورد نظر ، می باشد (1)

سالنامه های آماری ایران که از سرشماری عمومی ایران در سال 1335 به بعد را در لر می گیرند اصلی ترین مآخذ آماری در آمایش سرزمین ایران محسوب می شوند ؛ مثل :

مرکز آمار ایران . سالنامه آماری کشور 1389 . مرکز آمار ایران . تهران . 1390

آمارنامه سالانه کشور ایران به این صورت از سال 1345 به بعد وجود دارد . از سرشماری عمومی 1335 نیز به همین عنوان ، یا مثلا" « نتایج سرشماری عمومی 1335 » یا « گزارش خلاصه سرشماری عمومی 1335  » و نظایر آن منتشر شده است .

اطلاعات این سالنامه ها نیزشامل برخی از مختصات جغرافیائی کشور ( آمار هواشناسی –پارک های طبیعی – تعدادانواع پرندگان و ... ) می شود .

هواشناسی خود نیز دارای یک سالنامه آماری مستقل است ؛ مثل :

سازمان هواشناسی کشور . سالنامه هواشناسی 85 – 1384 . تهران . سازمان هواشناسی کشور . 1387 .

در مورد خاک های کشور هم با وجود میلیاردها وجوه به قیمت جاری که در اختیار بعضی قرار گرفته است و در واقع حاصل هزینه از بیت المال و زحمات ده ها نفر را مثلا" تحت عنوان « جغرافیای خاک ها » بنام خود چاپ زده اند اطلاعاتی بسیار بسیار ناقص و به اصطلاح جسته و گریخته وجود دارد .

جغرافیای گیاهی و... نیز مطرح اند که منابعی چندان مستقل ندارند .

پس از این بخش ، اطلاعات جمعیتی مطرح می شوند که مثلا" در مجلداتی بنام « سرشماری عنومی نفوس و مسکن » آمده اند و موضوع بخش بعد را تشکیل می دهند .

(1) که گاه وقتی یک تحصیلکرده درجه چندم جامعه شناسی آموزش و پرورش کودکان و نوجوانان در فلان آموزشگاه درجه چندم فلان کشور نسبتا" کوچک اروپائی در رآس آمایش سرزمین در یک کشور بزرگ و دارای فرهنگ کهن و به خصوص عدالت طلبانه قرار می گیرد بنابر منافع شخصی و حرفه ای و گروهی خود همه چیز را در همین بخش و تقریبا" فقط در « کاربری زمین » می بیند ! .

مآخذ شناسی آمایش سرزمین

 

منابع و مآخذ خارجی – مجازی

منابع و مآخذ جغرافیای آمایش ، و به طور کلٌی آمایش سرزمین ، همه به صورت انتشارات موجود و به زبان پارسی نیستند . امٌا خوشبختانه وجود اینترنت ، بسیاری از آنان قابل شناسائی می نمایند . یکی از راههای دسترسی به اینگونه منابع ، به ویژه در امور سیاسی و استراتژیکی سرزمین ، استفاده از « راهنمای مراکز مطالعاتی جهان » directory of world studies centers  است .

این راهنما که توسط انتشارات معاصر به فارسی نیز ترجمه شده است ( امٌا به روز نیست ) می تواند مراکزی را که خود ماخذ شمرده می شوند معرفی کند ؛ مثل :

-         انجمن مطالعات ایران ( تاسیس 1967 در ایالات متحد در شهر نیویورک )

-         انجمن مطالعات خاور میانه ای آمریکای شمالی

-         انجمن مطالعات خاور میانه ای انگلستان

-         بانک اطلاعات کشورهای جهان (در نیویورک )

-         بنیاد مطالعات ایران ( نیویورک )

-         بنیاد میراث ایران ( لندن )

-         گروه کتابخانه های تحقیقاتی ( ایالات متحد )

-         مرکز مطالعات ایران (  1967.ایالات متحد . نیویورک )

-         مرکز مطالعات توسعه ابن خلدون ( مصر . قاهره )

-         مرکز مطالعات خاور میانه ای دانشگاه کالیفرنیا ( 1984 . ایالات متحد . برکلی )

-         مرکز مطالعات خاورمیانه ای دانشگاه هاروارد ( 1954 . ایالات متحد . کمبریج )

-         مرکز مطالعات خاورمیانه ای دانشگاه یوتا ( 1960 . ایالات متحد . یوتا )

-         مرکز مطالعات خاورمیانه ای و اسلامی دانشگاه برگن ( 1988 . نروژ . برگن )

-         مرکز مطالعات خاورمیانه ای و اسلامی دانشگاه دورهام ( انگلستان )

-         مؤسسه آمریکائی مطالعات ایران ( 1967 . ایالات متحد . نیویورک )

-         مؤسسه انگلیسی مطالعات ایران ( 1961 . لندن )

-         مؤسسه تحقیقات توسعه و سیاست توسعه ( 1995 . آلمان )

-         مؤسسه تحقیقات جغرافیائی آلمان

-         مؤسسه مطالعات شمال – جنوب ( 1976 . کانادا . اتاوا ) 

مآخذ شناسی آمایش سرزمین (5)

آمارنامه ها 

و مشابه آنها  

 

در هرمرحله از آمایش سرزمین ، یعنی مرحله اجرا ، مرحله برنامه ریزی کمٌ و کیف ساماندهی ، و به ویژه مرحله مطالعاتی که مرحله اصلی و نفس آمایش سرزمین است امار سرزمین یا مکان جغرافیائی و نقشه آنجا از ابزاری است که استفاده از آنها بلاشک اجتناب نا پذیر است . هرگز نمی توان بدون نقشه دقیق و آمارهای صحیح مربوطه یک روستا ، شهر تا یک سرزمین را آمایش کرد . این نقشه ها بسته به مرحله و کمٌ و کیف آمایش تفاوت می کنند و هرچه کار آمایش به پیش می رود به نقشه هائی دقیق تر و در واقع تخصصی تر نیاز می یابد . امٌا درگاه ، و به اصطلاح حدٌ دانشجوئی آمار ، همان سالنامه آماری کشور و پس از آن سالنامه آماری استان است ( متاسفانه در ایران حتی اگر نقشه دقیق فلان شهر و روستا وجود داشته باشد آمار سالیانه آنها تهیٌه نمی شود و از این رو کار آمایش شهر و روستا در ایران در شرایط حاضر تقریبا" غیر ممکن است ؛ و اگرهم چیزی به این نام منتشر شده است با حقیقت آمایش سرزمین وفق نمی دهد ) .

مرکز آمار ایران . سالنامه آماریی کشور .

استانداری خوزستان . معاونت برنامه ریزی « دفتر آمار و اطلاعات » . سالنامه آماری استان خوزستان 1388 . تهران . مرکز آمار ایران . 1389 .

تمام استانها دارای چنین آمار نامه ای می باشند .

ایران . وزارت جنگ . سازمان جغرافیائی کشور . فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها ) . تهران . دایره جغرافیائی ستاد ارتش . 1330 . 9 جلد .

ایران . وزارت کشور . اداره تقسیمات کشور . فرهنگ آبادیهای ایران . تهران . 1349 .

ایران . وزارت کشور . دفتر تقسیمات کشوری . تقسیمات کشور جمهوری اسلامی ایران . تهران . 1360 .

مرکز آمار ایران . اسامی نقاط شهری و روستائی و شهری از هزار نفر به بالا به تفکیک استان ، شهرستان ، بخش و دهستان بر اساس تقسیمات کشوری 1348 . تهران . 1348 .

مرکز آمار ایران . جغرافیا و اسامی دهات کشور . 3 جلد .

مرکز آمار ایران . شناسنامه های شهرهای ایران سال 1363 . تهران . 1363 .

مرکز آمار ایران . فرهنگ آبادی های استان آذربایجان شرقی.... بر اساس سرشماری سال 1355 . تهران 1355 .

تمام استانها دارای چنین آمارنامه هائی نیز می باشند .

معرفت ، احمد . کوهها و غارهای ایران ( به ضمیمه دانستنی های کوهنوردی ) . تهران . معرفت . 1352 .

مفخم پایان . لطف الله . فرهنگ کوههای ایران . شامل بخشی از نام ها ، جایگاه ، پاره ای از ویژگی های کوههای ایران . تهران . سازمان جغرافیائی کشور . 1352 . 

ایران . وزارت آب و برق . اداره ئیدرولوژی . خلاصه آمار سالیانه رودخانه های ایران . قسمت دوم حوزه آبریزخلیج فارس از بدو تاسیس تا شهریور 1340 . تهران . 1344 . 

 

فرهنگی ، بیژن . نگرشی بر سدهای ایران : گذشته ، حال ، آینده . تهران . کمیته ملٌی سد های بزرگ ایران . 1372 .

وزارت آب و برق (واحد آب ) . کیفیٌت آب رودخانه های ایران ( جلد های متعدد ) . تهران . وزارت آب و برق . 1349 .

مرکز آمار ایران . نتایج آمارگیری از معادن در حال بهره برداری کشور – 1379 . تهران . مرکز آمار . 1380 .

مهراد ، جعفر و همکاران . معادن ایران . شیراز  . کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی شیراز . شماره 1 . 1375 .