مآخذشناسی جغرافیای آمایش (۲)

جغرافیای آمایش در فرهنگ ها 

فرهنگ های جغرافیائی به زبان فارسی که ما می شناسیم به این قرار اند :

قره نژاد.حسن . فرهنگ لغات جغرافیائی ( انگلیسی ، فرانسه ، آلمانی ، ترکی استانبولی ) .اصفهان . انتشارات کبیر . 1373 .

عاشوری اسماعیل .گزیده ای از فرهنگ و اصطلاحات جغرافیائی انسانی و طبیعی . انگلیسی – فارسی . فارسی – انگلیسی . تهران . انتشارات علوی . 1374 .

روجوشکی . اچ . فرهنگ تشریحی جغرافیا . ترجمه علیرضا صالحی . تهران . دانشیار . 1383 .

جعفری عباس . فرهنگ گیتا شناسی ( اصطلاحات جغرافیائی ) تهران . گیتا شناسی . 1360 .

جعفری عباس ( ترجمه و گردآوری ) . فرهنگ بزرگ گیتا شناسی       ( اصطلاحات جغرافیائی ) . تهران . گیتاشناسی . 1366 .

فرهنگ جغرافیائی وبستر . ترجمه فریدون مؤمنی ازاندریانی . تهران . سازمان نقشه برداری کشور . 1370 .

این کتاب احتمالا" به صورت کامل و دقیق ترجمه نشده است .

البتٌه کتابهای دیگری نیز وجود دارند که استفاده از آنها چندان مورد توصیه قرار نمی گیرند . مثل فرهنگ اصطلاحات جغرافیائی از احمد آرام و همکاران وی که بیش از نیم قرن قبل از این منتشر شده است و قاعدتا" به تفصیل و کمال کتابهای جدید تر نیست .

مآخذ شناسی جغرافیای آمایش

 

کتابشناسی جغرافیای آمایش 

 

محل و مقصد آمایش سرزمین همانطور که از عنوان آن برمی آید ، « سرزمین » است ؛ و سرزمین نیز قبل از هرچیز یک مفهوم جغرافیائی است .

امٌا منظور ما در این کتابشناسی ، یک کتابشناسی کاملا" و به اصطلاح « صد در صد » جغرافیائی نیست . چرا که کتابشناسی جغرافیا به زبان فارسی ، و به روز ، لابد وجود دارد ؛ و در صورت نبود یا کمبود آن ، که رفع چنین کمبودهائی از وظایف اصلی وزارت علوم به شمار می رود ؛ می توان سیستم های مجازی کتابخانه های بزرگ کشور ، مثل کتابخانه های ملٌی – دانشگاه تهران – دانشگاه شهید بهشتی – و... را به غنیمت گرفت و به مشخصٌات اکثر کتاب های مورد نظر دست یافت .

نگاه ما به این کتابشناسی بر حسب امکانات خود و بنابر این نسبتا" اجمالی است ؛ و آن نیز غالبا" در قلمرو جغرافیای انسانی است .

پس از مطالعات جغرافیایی- انسانی است که محلی را با حدٌ و مرز مشخص ، یا نسبتا" مشخص ،سرزمین می نامند . سرزمین ممکن است یک محوطه چند کیلومتر مربعی ، یا یکی از قاره های جهان باشد .

در هر آمایشی ابتدا باید سرزمین ، که ممکن است قلمرو یک روستا ، یک شهر ، استان ، منطقه ای جغرافیائی – انسانی در داخل یک کشور ، یک کشور ، اتحادیه ی بین چندکشور ( مثل اتحادیه اروپا ) باشد مورد مطالعه قرار گیرد .

شناخت سرزمین ممکن است قبلا" صورت گرفته باشد و نیازی به مطالعه جامع آن نباشد ؛ یا اینکه مطالعات قبلی بتوانند در مطالعات جدید مدد کننده باشند ؛ و از حجم وظایف آمایشگران بکاهند . اینجاست که آمایشگر حقیقی ( آمایشدان و دارای معلومات لازم در امر ساماندهی ) قبلاز هر چیز نیاز به شناخت مطالعات قبلی در باره محل ماموریت خود دارد که معمولا" در یک کتابشناسی گرد آمده اند . اولین مرجع مثلا" چنین خواهد بود :

آقابخشی ، علی اکبر . « کتابشناسی کتابشناسیها » . تهران . مرکز اسناد و مدارک علمی . 1363 .

در این بین کتابشناسی های مربوط انتخاب می شوند ؛ مثل :

سلطانیفر ، صدیقه . « کتابشناسی جغرافیا » . تهران . مرکز اسناد و مدارک علمی ایران . 1364

بنظر ما پژوهشگر ، و حتی یک نفر دانشجوی کارشناسی جغرافیا می بایست مجلٌدی از کتابشناسی جغرافیا را مطالعه کرده و همیشه در دسترس خود داشته باشد . لیکن این کتابشناسی به این دلیل تقریبا" از حیٌز انتفاع افتاده است که حدود ثلث قرن قبل از این تهیٌه شده است  ؛ و در تکمیل آن به ناچار می بایست به از سیستم های مجازی کتابخانه های علمی بزرگ کشور استفاده کرد . به همچنین :

سازمان نقشه برداری کشور . کتابشناسی جغرافیای ایران .تهران . انتشارات سازمان نقشه برداری کشور . 1364 .

متاسفانه این کتابشناسی نیز قریب به ثلث قرن قبل از این و با وجود ایراداتی چند منتهی با کمٌیت گرائی هائی شگفت انگیز که بر قطر کتاب افزوده است منتشر شده است .

و از میان کتابشناسی های مرتبط نیز مهمترین مراجع ، کتابشناسی های محل مشخص تر مورد نظر اند :

آقا بخشی ، علی اکبر . « کتابشناسی گیلان » . تهران . مرکز مطالعات و همآهنگی فرهنگی . 1360 .

پاکدامن ، ناصر ؛ عبدالحسین آذرنگ . « کتابشناسی اصفهان » تهران . دفتر مطالعات و برنامه ریزی فرهنگی وزارت فرهنگ و هنر . 1354 .

عنونا" این کتابهای مرجع بسیار قدیمی اند ؛ و طبیعتا" کتابهای جدید را در بر نمی گیرند . بنابر این لازم است جدیدترین کتابشناسی ها تهیٌه شوند ؛ و البته هم اکنون در این خصوص اینترنت می تواند تا حدود زیادی به آمایشگر مدد رساند

جغرافیای مهندسی . جغرافیای ریاضی . تحلیل فضایی . توسعه فضا

جغرافیای نو : جغرافیای مهندسی : جغرافیای ریاضی 

جغرافیایی که در نیمه قرن بیستم اساس مطالعات آمایش سرزمین در فرانسه ، و قبل از آن اساس مطالعات اقتصاد فضایی در ایالات متحد ، و سایر مکتب های مشابه در سایر کشورهای پیشرفته جهان ، قرار گرفت « جغرافیای مدرن » یا آنطور که برخی نوشته اند « جغرافیای مهندسی » مبتنی بر هندسه ی سطح زمین بود که امروز تقریبا" به نام توپولوژی شهرت یافته است .

جغرافیای مدرن برخلاف جغرافیای کهن یا کلاسیک به توصیف اکتفا نکرده به « تحلیل » می پردازد ؛ و تحلیل آن همیشه چند موضوع اساسی را در نظر دارد :

-         فواصل مکانی و محاسبات ریاضی آن ها

-         تصاویر ک نقشه ها ، عکس های هوایی ، و...

-         ثابت ها

-         متعیٌر ها

-         از اینجا است که چنین جغرافیایی را « جغرافیای ریاضی » هم نامیده اند .

تحلیل کمٌی سطح زمین به چه کار می آید ؟

تحلیل کمٌی سطح زمین اساس ساخت مدل هایی است که نخستین گام آمایش سرزمین را تشکیل می دهند .

نخستین مدل ها از این دست ، که علاوه بر مکتب آمایش سرزمین ، و حتی شاید بیش از آن در مکاتب اقتصاد فضائی آمریکا ، سازماندهی فضائی در آلمان ؟ و... نیز به کار گرفته شده اند را می توان نزد جغرافیادانان بزرگ زیر باز یافت :

ایزارد

بوش

بونژ

هاگت

و به طور کلٌی چنین کسانی که آنچنان خود را به فلسفه یا ریاضی گرفتار نکرده اند ، و از اصل مطلب فاصله نگرفته اند .

تفاوت « فضای جغرافیایی » و « سرزمین »

تفاوت سرزمین و فضای جغرافیایی

اصطلاح جغرافیایی « فضا » این مزیٌت را دارد که کاملا" در حوزه ی جغرافیایی کمٌی ( ریاضی – آماری ) قرار می گیرد ؛ و شامل ثابت و متغییر ، یا « ثوابت » و « متغییر ها » است . برخی فضای جغرافیایی را فقط « فضای قابل زیست انسان » می دانند و بنابراین سطوحی از زمین چون کویرهای برهوت ، دریاچه ها ، کوههای خشک ، و را به حساب محلٌ زندگی انسان و جغرافیای انسانی نمی نهند . به نظر ما فضای جغرافیایی محدوده ای است که مورد آمایش سنٌتی یا مدرن انسان و محلٌ زندگی وی قرار گرفته است . با اینهمه این اصطلاح در مکتب  آمایش  یک قید معیٌن و مشخٌص نیست ؛ حال آنکه « سرزمین » علاوه بر آنکه در هر حال یک فضای معیٌن و مشخص ( محیط جغرافیایی متعلق و محل زندگی یک گروه انسانی منسجم ) است دارای مفهومی امروزه کاملا" سیاسی است که در مدیریت و برنامه ریزی در هر سطح محلٌی به کار می آید .

بنابر این منظور ما از سرزمین ، محیطی جغرافیایی – سیاسی است که طبیعتا" « فضای جغرافیاییی مشخص ، و دارای ثوابت و متغییر ها » را تشکیل می دهد ؛ و در بررسی متغییر ها ، به منظور حکٌ و اصلاح و تصحیح و تکمیل آنها ، گذشته از توصیف جغرافیایی سنٌتی ، به تحلیل یا تحلیل هایی نیاز مندیم که معمولا" تحلیل فضا خوانده می شوند ، و به نظر می رسد که پی یر جرج ، جغرافیدان فرانسوی ، بنیانگذار ، یا لااقل یکی از بنیانگذاران چنین تحلیل هایی به صورت جامع باشد ؛ و به همین دلیل نزد برخی پدر تحلیل فضایی خوانده شده است .

در تحلیل فضایی معمولا" سرزمین ثابت است ، و فعالیٌت و بنابر این « حرکت انسانی » به عنوان متغییر محسوب می شود ؛ مثل :

-         مهاجرت های روستایی – داخلی – خارجی

-         جابه جایی های روزانه افراد به منظور کار یا هر چیز دیگر

بحث اصلی – فنٌی آمایش سرزمین در اینجا متغییٌر فاصله جغرافیایی ، یا به عبارتی صریح تر ، از بین بردن ، یا کوتاه کردن حتی الامکان فاصله برای افراد متفاوت جامعه در جهت رشد و توسعه و تعالی و رفاه است .(1)

(1) . در خصوص آمایش سرزمین در ایران « خانه از پایبست ویران است » . در سال 1379 یکی از مدیران متشخٌص ، محترم و مثبت سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور که تمایلی به همکاری با نگارنده نشان می داد از وی خواست در خصوص « آمایش آب های ایران » به وی کمک کند ؛ و در گفتگویی دوجانبه وقتی نگارنده در پاسخ به اوٌلین سؤالش پاسخ داد : اصل بر این است که یا جمعیٌت نیاز مند به آب را در نزدیکی منابع آب مستقر سازند یا منابع آب را در دسترس جمعیٌت ، یا جمعیٌت های نیازمند به آنها قرار دهند به صورتی به شدٌت تمسخر آمیز خندید که : فقط همین ؟!!! . نخیر ! آمایش آب این نیست !( و البته نگفت که به نظر وی آمایش آب چه هست

تفاوت سرزمین و فضای جغرافیایی

سرزمین / فضای جغرافیایی 

 

سرزمین ُ محیطی است جغرافیایی که گروهی خاص بر آن سکنی گزیده اند  

مثل سرزمین ایران

مفهوم « سرزمین » مفهوم کاملی است که « آمایش » نسبت به آن در نظر گرفته شده است ؛ و از ابتدا تا کنون این مفهوم یا تغییر نیافته است یا اگر در کتب تخصصی تفصیلی مورد تغییر قرار گرفته است این تغییر بسیار اندک و تقریبا" ناچیز بوده است .

امٌا گویا ، به خصوص دربرخی از کشورهای در حال توسعه ، اصطلاحات نیز مانند انواع خوراک و پوشاک ، روزی مد می شوند و روزی دیگر از مد می افتند ؟! ، یا بر حسب زمان و مکان متفاوت می گردند ؛ و این است که اصطلاح فضای جغرافیایی در کشورهایی مگر کشور فرانسه گاه معادل با سرزمین به کار رفته است ؛ و حتی پس از چند دهه معدودی از جغرافیادانان فرانسوی نیز شاید در قلمرویی از مد گرایی آن را ، البته در مواردی محدود ، جانشین اصطلاح سرزمین ساخته اند .

در حقیقت : سرزمین بیانگر سطح زمین ، توپولوژی و ساکنان بر آن است ، یا همان که « مکان جغرافیایی » نیز نامیده می شود ؛ حال آنکه « فضا»ی جغرافیایی بیشتر با حرکات یا متغیٌر های مشهود بر این سرزمین سرو کار دارد :

-         رفت و آمدهای روزانه انسان ها در خیابان ها و جادٌه ها

-         حمل بار ، و...

-         مهاجرت ها و تغییر محل سکونت

-         جریان داد و ستد و نقل و انتقال پول فلزی و کاغذی

از اینجا است که در مبحث آمایش سرزمین از « جغرافیای انسانی سنٌتی » به « جغرافیای مدرن » و« جغرافیای کمٌی » که خود بیش از هر رشته ای لازمه « جغرافیای اقتصادی » است می رسیم ؛ و در تصحیح وضعیٌت سطح زمین ، یا سرزمین ، برای زندگی بهتر به تفکٌرات ، سیاستگذاری ها ، و اقداماتی می پردازیم که آمایش یا ساماندهی نامیده می شود ؛ و شناخته شده ترین اهداف آنان عیارتند از :

-         مکان گزینی ها

-         تغییرات در سطح زمین و تاسیسات مستقر بر روی آنها

-         یافتن کوتاه ترین راهها

-         و...

در فضای جغرافیایی بیشتر حرکت ها مدٌ نظر است