دانشگاه . تهران

ارزشیابی طرح ها و برنامه ها (15) . مهندسی اجتماعی

مهندسی اجتماعی

مهندسی اجتماعی شاخه ای از جامعه شناسی است که میکوشد از علوم اجتماعی ، بخصوص  از جامعه شناسی ، برای اصلاحات اجتماعی بشری ، رشد و توسعه جوامع ، و بطورکلٌی تکامل اجتماعی بشر استفاده کند .

پس از آنکه طی دو قرن اخیر بسیاری از جامعه شناسان کشورهای پیشرفته ی صنعتی غرب مسائل اجتماعی قرون اخیر و عصر حاضر را ناشی از « صنعتی شدن » و « شهر نشینی » ( آلودگی محیط زیست ناشی از صنایع و انبوهی جمعیت در شهر ها – مهاجرت بیرویٌه روستائیان به شهرها - ... ) دانستند « عدم تعادل اجتماعی » یا باصطلاح نبود « نظم اجتماعی » را نیز نتیجه ی عقب ماندگی تحوٌلات فرهنگی نسبت به تحولات فنٌی و اقتصادی معرفی کردند .

برخی از آن گروه از جامعه شناسان غربی ، که در پی حلٌ اینگونه مسائل اجتماعی ، و برقراری مجدد تعادل اجتماعی بوده اند مهندسی اجتماعی را پیشنهاد کرده اند تا به وسیله ی آن فعالیت های اجتماعی و فرهنگی نیز در پی فعالیت های فنٌی و اقتصادی رشد و توسعه یابند ؛ و تعادل بین گروه فعالیت های فنٌی – اقتصادی با فعالیت های اجتماعی – فرهنگی مجددا" برقرار شود .

دانشگاه علٌامه طباطبائی . دانشکده علوم اجتماعی . گروه برنامه ریزی . ارزشیابی طرح ها و برنامه ها ( جزوه درسی ) . 1373 - 1372 . تهران . تالیف و تدریس علیرضا آیت اللهی

مهندسی اجتماعی ، مسائل صنعتی شدن و شهر نشینی ، تعادل اجتماعی ، تکامل اجتماعی ، نظم اجتماعی

ارزشیابی طرح ها و برنامه ها (14) . جامعه شناسی توسعه

جامعه شناسی توسعه

جامعه شناسی توسعه « متضمن تحلیل اثرات اجتماعی و سیاسی توسعه صنعتی بر جوامع جهان سوٌم است . »

امٌا مشکل بتوان دامنه ی اصولی و فراگیر جامعه شناسی ، به مفهوم وسیع کلمه ، یا علوم اجتماعی ، را تنها در چهارچوبی اینچنین تخصصی محدود کرد . جامعه شناسی به عنوان طلیعه دار سایر علوم اجتماعی ، در پی حلٌ مسائل موجود و رسیدن به آرمان های بشری یا باصطلاح « اهداف مطلوب » است ؛ و به همین دلیل شاخه ها و تخصص هائی نسبتا" کاربردی چون « مهندسی اجتماعی » را به وجود آورده است .

دانشگاه علٌامه طباطبائی . دانشکده علوم اجتماعی . گروه برنامه ریزی . ارزشیابی طرح ها و برنامه ها ( جزوه درسی ) . 1373 - 1372 . تهران . تالیف و تدریس علیرضا آیت اللهی

ارزشیابی طرح ها و برنامه ها (13) . برنامه ریزی اجتماعی

برنامه ریزی اجتماعی

برنامه ریزی اجتماعی به مفهوم خاصٌ خود شامل هدف های اجتماعی بطورکلٌی ، و برنامه هایی اجتماعی است که به این طریق در چهارچوب برنامه توسعه ، در کنار هدف ها و برنامه های اقتصادی و فرهنگی قرار می گیرند . برنامه های اجتماعی مزبور را اصولا" برنامه هایی بخشی بشمار آورده اند ( یعنی برنامه هائی مربوط به برخی از بخش ها ( نظیر آموزش و پرورش – امور اجتماعی - امور اداری و استخدامی – بهداشت و درمان – تعاون – و... ) .

امٌا ، امروز و در عمل در کشورهای عقب مانده و درحال توسعه ، برنامه های اجتماعی ، و نیز غالبا" پروژه های اجتماعی ، به جای اینکه شامل طرح ها و برنامه های اقتصادی قرار گیرند به دلیل همین مفهوم خاصٌ خود در کنار آنها قرارگرفته اند ؛ و حتی در برخی از کشورها ، بخصوص کشورهای پیشرفته ی صنعتی دنیای غرب ، عملا" تحت الشعاع اقتصاد سرمایه داری و برنامه ریزی اقتصادی برآن مبنا قرار گرفته اند . در نتیجه شناخت اجتماعی به منظور پیشرفت جامعه یا همان « جامعه شناسی توسعه » به صورتی تاسف بار اهمٌیت و جایگاه اساسی خود را از دست داده است .

دانشگاه علٌامه طباطبائی . دانشکده علوم اجتماعی . گروه برنامه ریزی . ارزشیابی طرح ها و برنامه ها ( جزوه درسی ) . 1373 - 1372 . تهران . تالیف و تدریس علیرضا آیت اللهی

پ . ن در 1397 :

اعتبار ِ اصطلاح « برنامه ریزی اجتماعی » بیشتر به ساهای نخستین پس از جنگ جهانی دوٌم برمی گردد که « ملل متحد » با دو هدف اساسی به وجود آمد :

-       جلوگیری از جنگ

-       فقر زدائی

و از آنجا راه و روش فقر زدائی و خدمات اجتماعی ، بطر کلٌی ، را برنامه اجتماعی نامیدند . امٌا به تدریج متوجٌه اشتباه تفکیک در امور اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی شده با نامیدن مجموع آنان به « توسعه » برنامه های دولتی را که طبیعتا" مبنایی اجتماعی دارند « برنامه توسعه » نامیدند که در واقع مفهوم جدید و منطقی تر برنامه اجتماعی است .

امروز با گسترش اینترنت و سیر به سوی وحدت هرچه بیشتر مفاهیم علمی مشاهده می شود که در دنیای علوم و فنون برنامه ریزی و برنامه گزاری ابدا" چیزی بنام برنامه اجتماعی وجود ندارد و به جای آن « برنامه های اجتماعی » وجود دارند ؛ و حتی در عمل هرگاه اصطلاح « برنامه اجتماعی » بکار رود غالبا" برنامه تنظیم جمعیت یا « تنظیم خانواده » از آن مستفاد می شود .

نکته ی دیگر اینکه برخی از امور ، مثلا" فعالیتهای تعاونی ، را در برخی از کشورها « اجتماعی » و در برخی دیگر « اقتصادی » می شمارند .

بنابر این برنامه های اجتماعی در ایران برنامه هائی هستند که در سازمان برنامه و بودجه و برنامه های پنجساله ی آن اجتماعی تلقی شده در بخشاجتماعی برنامه توسعه کشور مندرج گردیده اند .

ارزشیابی طرح ها و برنامه ها (12) . تغییر اجتماعی

تغییر اجتماعی

تغییر اجتماعی اصولا" حاکی از دگرگونی یکی از جوانب زندگی گروهی است ؛ و امروز دیگر چون گذشته ی دور ، پیش بینی نشده و غافلگیر کننده نیست  ؛ بلکه علوم اجتماعی ، و روش های مطالعاتی و تحقیقاتی آنان نظیر علم آمار ، به خصوص در علوم اقتصادی و جامعه شناسی ، قادر به پیش بینی نسبتا" دقیق و چند و چون بسیاری از تغییرات اجتماعی می باشند .

امٌا هر تغییر تقریبا" به همان اندازه که حلٌال یک مسئله اجتماعی است خود تولید کننده ی مسئله یا مسائل و مشکل یا مشکلات اجتماعی جدیدی است که مسائل و مشکلات صنعتی شدن ، و شهری شدن ، از مشهورترین و بارزترین مسائل و مشکلات مزبور به شمار می روند . همین امر سبب « مقاومت در برابر تغییر »  شده است ( که خود از مهم ترین و شاید مهم ترین مسئله ، و از مباحث اصولی ارزشیابی طرح ها و برنامه ها را تشکیل می دهد . ) .

در توضیح این مبحث لازم به یاد آوری است که هر تغییر اجتماعی معمولا" دو نتیجه ی کلٌی دارد :

-       سنٌت ها را می شکند

-        به پیشرفت اجتماعی ، یا فساد اجتماعی ، یا هردو بصورت توامان ، مدد می رساند .

برنامه ی توسعه خواه نا خواه به منظور ایجاد تغییرات اجتماعی مطلوب و نهایتا" رسیدن به وضع مطلوب تهیٌه و اجرا می شود . اگر هر وضعی به صورت طبیعی خود باقی بماند یا تغییر نمی کند ، یا تغییراتش محسوس نیست ؛ و یا اگر تغییراتی محسوس و قابل توجٌه داشته باشد ممکن است در جهت توسعه و پیشرفت و باصطلاح « وضع مطلوب » نبوده باشد ؛ و از اینجاست که :

تغییر برنامه ریزی شده در چهارچوبی ارشادی اساس هربرنامه توسعه قرار می گیرد .

به این ترتیب برنامه هائی که بنام « برنامه توسعه » تهیٌه و تنظیم می شوند به هرنام « برنامه عمرانی » ( آمایش سرزمین ) ، برنامه اقتصادی ، برنامه جامع ، و... که خوانده شوند هدفی جز ایجاد تغییرات اجتماعی در خدمت به جامعه مورد نظر ندارند ؛ و در مفهوم عام خود یک « برنامه اجتماعی » اند : تصمیم به هر تغییری براساس شناخت جامعه موردنظر ، جامعه شناسی و بخصوص آسیب شناسی اجتماعی است ؛ و نهایتا" هیچ ارزشیابی طرح و برنامه مربوطه نمی تواند معتبر باشد مگر اینکه براساس معیارهای اجتماعی صورت گرفته باشد ؛ اگرچه معیارهای فنٌی کالبدی ، اقتصادی و... خود نیز در خدمت جامعه اند و از این نظر نهایتا" « اجتماعی » محسوب می شوند .

با اینهمه طی نیم قرن اخیر « برنامه اجتماعی » با مفهوم خاصٌ خود شناخته شده جون اواسط قرن بیستم ، و در مباحث سازمان ملل متحد ، فراگیر برنامه های دیگر محسوب نشده بطورکلٌی جای خود را به برنامه توسعه داده است ؛ امٌا تحت عنوان اجتماعی برنامه هائی را شامل می شود که از آنجمله اند برنامه آموزشی ، برنامه بهداشت و درمان ، و....

( ادامه دارد )

منبع :

دانشگاه علٌامه طباطبائی . دانشکده علوم اجتماعی . گروه برنامه ریزی . ارزشیابی طرح ها و برنامه ها ( جزوه درسی ) . 1373 - 1372 . تهران . تالیف و تدریس علیرضا آیت اللهی

ارزشیابی طرح ها و برنامه ها (11) . منابع و مآخذ

منابع بخش اوٌل ارزشیابی طرح ها و برنامه ها

1 – نیز نگاه کنید به :

توفیق ، ف (ک ) . درآمدی بر برنامه ریزی ( از 1375 به بعد کتابهای بسیار بهتری به فارسی منتشر شده اند که هم اکنون این کتاب ابدا" توصیه نمی شود ) .

2 – Projet . in Grand larousse …

3 – پاکزاد ، فریبرز ، مبانی سنجش و گزینش طرحهای سرمایه گذاری ...

-       پورتر فیلد ، تی . اس . تصمیمات سرمایه گذاری و هزینه های سرمایه ای ...

-       یونیدو . ارزیابی طرح های اقتصادی

4 – اسکونژاد محمد مهدی . اقتصاد مهندسی یا ارزیابی اقتصادی پروپه های صنعتی

-       منصوری ، محمد مسعود . مقدمه ای بر کاربرد علم تصمیم گیری در سیستم های مهندسی عمران ...

-       5 – نگاه کنید به کتاب های جامعه شناسی عمومی ؛ از جمله :

باتومور ، تی . بی . جامعه شناسی .

بروس کوئن . درآمدی به جامعه شناسی

گاستون بوتول . تاریخ جامعه شناسی ...

بودون ، ریمون . روشهای جامعه شناسی

بللاک ، هوبرت . مقدمه ای بر تحقیقات اجتماعی

مایه ، پی یر . رشد اقتصادی

جونز ، هایول . درآمدی به نظریه های جدید رشد اقتصادی ...

6 - قره باغیان ، مرتضی . اقتصاد رشد و توسعه

تاگتاک ، سابرا . اقتصاد توسعه ....

میردال ، کارل گونار . درام آسیایی یا پژوهشی ...

میردال ، کارل گونار . عینیت در پژوهشهای اجتماعی ...

میردال ، کارل گونار . طرحی برای مبارزه با فقر جهانی

7 – Programmation in Grand larousse …

8 – تودارو ، مایکل ، فرهنگ واژه ها و اصطلاحات توسعه اقتصادی ...

لوئیس ، ویلیام آرتور . برنامه ریزی توسعه ( مبانی سیاست اقتصادی ) ...

9 – Loomis . ch in Seminaire sur l,evaluation de …

• اصل موضوع این بخش ، ریشه در افکار امیل دورکهایم دارد ...

ارزشیابی طرح ها و برنامه ها (10) . برنامه توسعه

برنامه توسعه

برنامه توسعه بنا به تعریفی همآهنگ با تعریف برنامه اقتصادی فوق الذکر : « حاوی اطلاعاتی از وضع موجود اقتصاد ملٌی ، هزینه های پیشنهادی بخش عمومی ( دولت ، شهرداریها و... ) ، توسعه های محتمل در بخش خصوصی ، پیش بینی هادر اقتصاد کلان ، و بازنگری های لازم در سیاستهای دولت است » . پس :

تمام اهداف جامعه و انواع برنامه های لازم برای رسیدن به آن اهداف در برنامه « توسعه » خلاصه می شود .

به عبارتی دیگر :

توسعه ، فراگیرنده تمام فعالیت های بشر ، و ایجاد تغییراتی در وضع موجود به سوی وضع مطلوب ، است .

وظایف توسعه به تعبیر کلاسیک یونسکو عبارت اند از :

1 – تعیین تغییرات اجتماعی ( تغییرات در هر بخش اجتماعی چون آموزش ، بهداشت و.... ) ، که ضرورت و فوریت آن مسلٌم می نماید ، در هر کشور یا بطور کلٌی در هر جامعه . ( توضیح : معمولا" ایجاد تغییرات اجتماعی ابتدا منوط به تغییرات اقتصادی و بطورکلٌی رشد اقتصادی است ) .

2 – درک اقدامات یا فعالیت های دولت ، یا سایر سازمان هائی که امید بیشتری به دستیابی به تغییرات مطلوب به واسطه ی آنان می رود ؛ یا بهترین تناسب ممکن بین هزینه و فایده اقدامات را به ما ارائه می دارند .

3 – مدیریت طرحها ، بخصوص اصلاح آنها حین اجرا ، به بهترین وجه ممکن و در هر زمان و مکانی که ایجاب نماید .

مسلما" موفقیٌت در انجام این سه وظیفه بستگی به میزان لازم کارآئی نزد مسؤولان تهیه و اجرای برنامه و ارزشیابی صحیح داده های مربوطه است ؛ یعنی ارزشیابی آمار و اطلاعاتی که مبین تغییرات مطلوب ، به ویژه از دیدگاه اجتماعی ، است .

از آنجا که هر تغییر اساسی در سیستم اجتماعی ( نظیر تغییرات اقتصادی و... حتی تغییرات تکنولوژیکی ) خود جزئی از تغییرات اجتماعی به شمار می رود ؛ هرگونه توسعه ای بر اساس تغییرات اجتماعی مطلوب است .

بنابر این در ارزشیابی طرحها و برنامه ها ابتدا باید به مطالعه ی چند و چون تغییرات اجتماعی پرداخت ؛ پس از آن تغییرات اجتماعی مطلوب و میزان آنها را تشخیص داد ؛ سپس اگر این تغییرات به خودی خود حاصل نمی شوند برای حصول آنها برنامه ریزی کرد ؛ و سرانجام همین که ضرورت برنامه ریزی تغییرات اجتماعی ، یا برنامه ریزی اجتماعی ، یا انطور که مصطلح است »« برنامه ریزی توسعه » مشخص شد در انتخاب منطقی ترین اهداف اصلی و فرعی ، و منطقی ترین راههای رسیدن به آن اهداف جهد کامل بخرج داد .

 ( ادامه دارد )

منبع :

دانشگاه علٌامه طباطبائی . دانشکده علوم اجتماعی . گروه برنامه ریزی . ارزشیابی طرح ها و برنامه ها ( جزوه درسی ) . 1373 - 1372 . تهران . تالیف و تدریس علیرضا آیت اللهی

برنامه توسعه ، برنامه اجتماعی ( تغییرات اجتماعی ) ، وضع موجود ، وضع مطلوب ، تغییرات حیاتی و اساسی ..( ضروری )

ارزشیابی طرح ها و برنامه ها (9) . برنامه اقتصادی

برنامه اقتصادی

برنامه اقتصادی بنا به یک تعریف مشهور خود « حاوی تصمیم های سیاسی دولت در زمینه چگونگی تخصیص منابع بین فعالیت های مختلف ، جهت نیل به نرخ رشد اقتصادی تعیین شده طی دوره ای مشخص » است .

نرخ رشد اقتصادی در این تعریف طبیعتا" نقش موتور و محور تمامی تغییراتی اجتماعی، که به توصیه ی اقتصاد توسعه باید در سیستم اجتماعی صورت گیرد ، را ایفاء می کند ؛ و خود به خود تابع « تصمیم های سیاسی دولت » ، یعنی نماینده اکثریت جامعه ، و به نفع فعالیت های اجتماعی مورد توقع تمامی یا اکثریت افراد جامعه است .

نرخ رشد به عنوان شاخص اقتصادی ، و تغییرات کالبدی – اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی – کیفی در سیستم اجتماعی ؛ یا به زبانی ساده تر در « تغییرات اجتماعی » به عنوان شاخص های اجتماعی چنان لازم و ملزوم یکدیگر اند که در عمل تفکیک آنها غیر ممکن است ؛ و از این رو به جای برنامه اقتصادی ، یا « برنامه رشد و توسعه اقتصادی » از اصطلاح « برنامه توسعه » که در بر گیرنده هر چهار مفهوم اساسی رشد و توسعه است ؛ یعنی « رشد » ، « توسعه » ، « اقتصادی » و « اجتماعی » استفاده می شود .

( ادامه دارد )

منبع :

دانشگاه علٌامه طباطبائی . دانشکده علوم اجتماعی . گروه برنامه ریزی . ارزشیابی طرح ها و برنامه ها ( جزوه درسی ) . 1373 - 1372 . تهران . تالیف و تدریس علیرضا آیت اللهی

برنامه اقتصادی ، تصمیم های سیاسی دولت ، نرخ رشد ، شاخص اقتصادی ، تغییرات اجتماعی

از ربع قرن قبل از این تا کنون نظرات و نوشته های جدیدی در باره برنامه اقتصادی منتشر شده است که مسلما" مطالعه آنها مفید است و از این رو نویسنده حاضر دانشجویان و دانش پژوهان را به جزوه تدریسی خود در تحت عنوان « برنامه ریزی اقتصادی » به خصوص به نمایندگان مجلس شورای اسلامی و سایر مدیران عالی و میانی چون معاونان وزیر و .... ارجاع نمی دهد .

ارزشیابی طرح ها و برنامه ها (8) . برنامه عملیاتی

برنامه عملیاتی

برنامه عملیاتی عبارتست از : شرح تفصیلی ، تعریف مفاهیم ، هدف یا اهداف ، طرز عمل ، وسایل و لبزار ... و به ویژه زمانبندی فعالیت ها در اجرای یک رشته عملیات معین و مرتبط با یکدیگر است ؛ و قاعدتا" مشروح و مکمل یا فی الواقع زیر مجموعه برنامه جامع ، کلان ، اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی قرار می گیرد :

از ترکیب همآهنگ و مکمٌل این طرح ها بین خود و بالنسبه با برنامه جامع یا کلان ، برنامه اقتصادی یا اجتماعی یا فرهنگی کشور به وجود می آید .

 ( ادامه دارد )

منبع :

دانشگاه علٌامه طباطبائی . دانشکده علوم اجتماعی . گروه برنامه ریزی . ارزشیابی طرح ها و برنامه ها ( جزوه درسی ) . 1373 - 1372 . تهران . تالیف و تدریس علیرضا آیت اللهی

برنامه عملیاتی ( برنامه اجرائی ) ، پروژه ( طرح ) ، فرآیند برنامه عملیاتی (پروژه ) ، جزء برنامه کلان ( استراتژیک . جامع ) ، برنامه اقتصادی – اجتماعی فرهنگی .

در سالهائی بعد برنامه عملیاتی توسط نویسنده حاضر بارها تدریس شده است که خلاصه آن در سیستم مجازی وجود دارد :

مدیریت پروژه ، و برنامه ریزی عملیاتی ( اجرایی

ارزشیابی طرح ها و برنامه ها (7

اقتصاد توسعه

اقتصاد رشد تقریبا" فقط متکی بر افزایش تولید و درآمد سرانه ، به صورت آرام و تدریجی در بلند مدت ، با توجٌه بهافزایش پس اندازها و جمعیت کشور است ؛ حال آنکه :

اقتصاد توسعه عبارت است از تغییرات مطلوب زیر بنائی ( به ویژه تغییر در ترکیب ، انگیزه و سازمان تولید ، و تخصیص مطلوب تر منافع تولید بین بخش های متفاوت اقتصادی ) در یک سیستم اجتماعی .

طبیعتا" این تغییر و تحوٌل اساسی که شامل بسیاری از کیفیت ها ( نحوه تولید ، مهارت های کارگران ، و... ) می شود ؛ و ضرورت کشورهای در حال توسعه است ، بخش خصوصی را مسؤول نمی بیند و تقریبا" بطور کامل برعهده ی دولت است :

بهبود وضع اشتغال ، رفاه اجتماعی ( بخصوص افزایش قدرت خرید و جلوگیری از تورٌم بالا ) ، توزیع عادلانه ثروت ، عدالت اجتماعی ، تعدیل پیشرفت اقتصادی در مناطق محروم نسبت به مناطق برخوردار  ( که تقریبا" همان آمایش سرزمین می شود ) ، و... از وظایف دولت ، بخصوص در کشورهای عقب مانده و درحال توسعه ، بشمار می رود .

دولت نماینده ی کلٌ جامعه ی یک سرزمین ( کشور ) است و بنابر این توسعه اقتصادی اصولا" جنبه ای اجتماعی به خود می گیرد .

اهداف و پیآمدهای اجتماعیِ طرح های اقتصادی کشورهای درحال توسعه در سراسر برنامه های عملیاتی این گروه از کشورها مشاهده می گردد ؛ زیرا قاعدتا" هر چند « طرح » مربوط به یکدیگر ، به صورت همآهنگ و مکمٌل یکدیگر یک برنامه عملیاتی را تشکیل می دهند ؛ و به ندرت امکان دارد که یک طرح جداگانه ، و بصورتی مستقل از سایر طرح ها ، تهیٌه و اجرا شود .

 ( ادامه دارد )

ارزشیابی طرحها و برنامه ها ، اقتصاد توسعه ، وظایف دولت ، بهبود وضع اشتغال ، قدرت خرید – تورم و رفاه اجتماعی

منبع :

دانشگاه علٌامه طباطبائی . دانشکده علوم اجتماعی . گروه برنامه ریزی . ارزشیابی طرح ها و برنامه ها ( جزوه درسی ) . 1373 - 1372 . تهران . تالیف و تدریس علیرضا آیت اللهی